Duurzaam hergebruik van materialen is iets van alle eeuwen, dat bewijst dit duo schilderij. In circa 1655-1660 is een portret van een onbekende man geschilderd op paneel. Zo’n 30 tot 40 jaar later is een fragment van dit portret uitgezaagd en een zeegezicht overheen geschilderd. Wat de aanleiding is geweest om het paneel te hergebruiken door over dit portret heen te schilderen, daar kan alleen over worden gespeculeerd.

Het hoofd van de geportretteerde onbekende man is iets naar links gedraaid. Aan zijn elegante kleding en haardracht te zien, hoorde hij zonder twijfel thuis in het milieu van een modebewuste middenklasse. Hoewel slechts een fragment zichtbaar is van een ooit groter portret dat is bijgesneden, is een platte kraag zichtbaar van subtiel doorschijnend kant met een rand van grover kant. Dit type kraag was in de mode in de periode 1640-1660. De man heeft een snor, een sik en draagt zijn donkere haar halflang tot net boven de schouders, zoals populair werd onder de welvarende jongere inwoners van de Republiek vanaf de tweede helft van de 17e eeuw.

In de schilderstijl en uitwerking van details, is de invloed merkbaar van Isaack Luttichuys (Londen 1616 – 1673 Amsterdam). Deze in zijn eigen tijd populaire maar tegenwoordig wat minder bekende kunstenaar werd geboren in Londen maar vestigde zich later in Amsterdam. Daar werd hij opgeleid als portretschilder aan het begin van de jaren 1630, in de jaren dat Rembrandt opklom op de Amsterdamse portretmarkt. De keuze voor een specialisatie in de portretkunst was niet onverstandig. De portretkunst ontwikkelde zich tot een belangrijke specialisatie in de welvarende Nederlandse Republiek van de 17e eeuw. Voor talloze schilders waren portretten in opdracht de belangrijkste bron van inkomsten. Het zeer grote aantal opdrachtgevers, geconcentreerd in de grote steden Amsterdam, Leiden en Den Haag, had te maken met de opkomst van de handel en de staatsinrichting. De vraag moet bijna onverzadigbaar zijn geweest. Het grootste deel van zijn leven bracht Isaack door in Amsterdam, waar hij tot aan zijn dood in 1673 voornamelijk als portrettist actief was.  

Isaack Luttichuys' meest succesvolle en productieve periode als kunstenaar was van het begin van de jaren 1650 tot het einde van de jaren 1660. In deze periode hadden vaste vormen en contouren, een koele tonaliteit en helder daglicht, Rembrandts meer schilderkunstige manier van doen, warme kleuren en clair-obscur-effecten vervangen. Een aantal kenmerken van het portret van een onbekende man doen denken aan de stijl van Luttichuys' portretten uit deze jaren. Het gezicht van de geportretteerde, verlicht van linksboven, is subtiel gemodelleerd door licht- en schaduwpartijen. Zorgvuldige lichtgele penseelstreken in het inkarnaat van het gezicht creëren een egaal maar levendig oppervlak. Kenmerkend is ook de nadruk op de ogen, met behulp van scherpe contourlijnen en lichtreflecties met, langs het onderste ooglid, een witte of lichtblauwe streep die het glanzende oppervlak van de oogbol imiteert. De lippen zijn geprononceerd weergeven, eindigend in rechte donkere lijnen aan de zijkanten. Het meest in het oog springend is de wijze waarop de lokken bruin haar die tot op de schouders vallen zijn uitgewerkt: fijn geschilderd maar met vage contourlijnen en uitgevlakt.
Het is niet helemaal duidelijk wanneer het portret precies is uitgesneden, 90 graden gedraaid en overschilderd met een zeegezicht. De stijl van het zeegezicht doet denken aan dat van een andere Amsterdamse kunstenaar: Ludolf Bakhuizen (Emden 1630-1708 Amsterdam).

Bakhuizen was een van de belangrijkste schilders van zeegezichten in het Holland van de zeventiende eeuw. Volgens Arnold Houbraken, de biograaf van zeventiende-eeuwse Nederlandse schilders, begon hij zijn loopbaan als leerling van Allart van Everdingen en later van Hendrick Dubbels. Met de hervatting van de vijandelijkheden tussen Nederland en Engeland in 1672 en de verhuizing van de van de Veldes naar Engeland, werd Bakhuizen de meest vooraanstaande zeeschilder in Amsterdam. Zijn succes bracht hem onder de aandacht van veel van de belangrijkste beschermheren van Europa.

Hoewel de relatief kalme blauwe lucht in de huidige zee er niet onheilspellend uitziet, zien we een vissersboot, een zogeheten ‘pink’ en een ‘wijdschip’ in woelig water, opgeslokt door een felle strijd tegen de elementen. Een scherp zijlicht stroomt door de opbollende zeilen van de schepen, hun kleur glinstert in de witte toppen van de golven met opspattend schuim. Het effect van licht op de zilverachtig grijsgroene golven vergroot het gevoel van diepte in de compositie.

Deze marine doet denken aan de composities van Van Bakhuizen van na 1665, waarbij zijn kleuren feller werden en de sfeer dramatischer. In tegenstelling tot vader en zoon Van de Velde, die zich meer bezighielden met het weergeven van de technische aspecten van zeilschepen en zeeslagen, verbeeldde Bakhuizen het voortdurend veranderende klimaat en de prachtige luchten van Nederland. Houbraken onderstreepte hoe Bakhuizen vooral werd aangetrokken tot het schilderen van stormen. Het huidige werk dateert uit de laatste decennia van Bakhuizens carrière. Hij was afgestapt van het schilderen van de zilverachtige, monochromatische werken van zijn eerdere carrière ten gunste van de helderdere kleuren die hier zichtbaar zijn.

Het portret op dit duo-schilderij moet lange tijd goed verborgen zijn geweest. In de veilingcatalogus van John Morant e.a. (Anon. dat.), Sotheby London, 17 oktober 1952, wordt een zeegezicht van Ludolf Bakhuizen vermeld uit de collectie van H.W. Leigh-Bennett met eenzelfde grootte en onderwerp, maar er wordt geen melding gedaan van een portret. Dit betekent dat het portret in ieder geval voor 1952 nog niet zichtbaar was gemaakt.

Literatuur:
A. Houbraken, De groote schouburgh der Nederlandtsche kontschilders en schilderessen, Amsterdam, II, 1718-21, pp. 236-44.
W.R. Valentiner, 'Isaac Luttichuys. A little known Dutch portrait painter', in: The Art Quarterly, 1/3, 1938, pp. 177-8.
G. de Beer, Ludolf Backhuysen (1630-1708): Sein Leben und Werk, Zwolle, 2002.
Bernd Ebert, Simon und Isaack Luttichuys: Monographie mit kritischem Werkverzeichnis, Berlin/Munich 2009, pp. 33-44, 54-58.
Carina Fryklund, ‘Two Male Portraits by Dutch Artists’, Art Bulletin of Nationalmuseum Stockholm, Volume 23 (2016), pp. 13-18.